Με το που παρακολούθησα την ταινία έτρεξα κατευθείαν στο διαδίκτυο για να αναζητήσω περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα διάφορα παρελκόμενά της. Είναι μια συνήθειά μου που με ακολουθεί κάθε φορά που τυχαίνει να έχω την ευχαρίστηση να δω μια ταινία που να μου μιλήσει στην ψυχή.
Μια τέτοια ταινία είναι και o Δρόμος (The way) σε σκηνοθεσία του Εμίλιο Έστεβεζ και με πρωταγωνιστή τον πατέρα του, Μάρτιν Σιν. Θέμα της το οδοιπορικό ενός πατέρα που μόλις έχασε τον γιο του σε μια καταιγίδα των Πυρηναίων, στον πασίγνωστο από τον μεσαίωνα δρόμο προσκυνήματος προς το Σαντιάγκο ντε Κομποστέλα της Ισπανίας, όπου βρίσκεται ο τάφος του Αποστόλου Αγίου Ιακώβου. Με αφορμή το τραγικό συμβάν, ο πατέρας αποφασίζει να διανύσει ο ίδιος τον δρόμο του προσκυνήματος. Ολόκληρη η ταινία στηρίζεται πάνω σε αυτό το ταξίδι, με όλες τις δυνατές συνερμηνείες και προεκτάσεις που μπορεί να πάρει η λέξη, ένα ταξίδι γεωγραφικό, υπαρξιακό, πνευματικό, ένα ταξίδι που τέρμα του έχει το τέρμα της πορείας ενός Αγίου, την κάθαρση, την ειρήνη, την αγιότητα.
Το παρακάτω κείμενο το ανακάλυψα σε αυτή μου την αναζήτηση στο διαδίκτυο και πραγματικά με καθήλωσε. Το ζήλεψα, ήθελα να το είχα γράψει εγώ. Πρόκειται για μια κριτική που έσκαψε πολύ κάτω από την επιφάνεια για να φτάσει στην ουσία και το νόημα αυτής της ταινίας και του θέματος που πραγματεύεται, προκειμένου να τα εντοπίσει και να τα ερμηνεύσει. Μια ουσία και ένα νόημα που, κατά την γνώμη μου, παρακολουθώντας την ταινία, έχασε μεν σημαντικά από τη μάλλον ρηχή υποκριτική προσέγγιση των ηθοποιών, αφού από μια τέτοια θεματική σίγουρα θα περίμενε κανείς περισσότερα. Αυτό, ωστόσο, δεν αλλοιώνει τον τελικό σκοπό, ο οποίος επιτεύχθηκε, πιστεύω, εξ' ολοκλήρου.
Σκέφτηκα αρχικά να παραθέσω αποσπάσματά του λόγω της μεγάλης του έκτασης, όμως τελικά το άφησα ακέραιο, θεωρώντας ιεροσυλία να ακρωτηριάσω ένα τέτοιο κείμενο. Και επειδή το ήθελα να υπάρχει στο ιστολόγιό μου, το παραθέτω ολόκληρο προς τέρψιν και προβληματισμό.
Ο συγγραφέας του υπογράφει με τα αρχικά Μ.Ψ. και το κείμενο το εντόπισα εδώ:
"Με λίγα λόγια
Ένας πατέρας ταξιδεύει στην Ισπανία για να παραλάβει τη σωρό του γιου του που έχασε τη ζωή του καθώς πορευόταν για το δημοφιλές στους Ρωμαιοκαθολικούς προσκύνημα του 'el camino de Santiago', από τα σύνορα Γαλλίας και Ισπανίας μέχρι το Santiago de Compostela, λίγο πριν τον Ατλαντικό. Όταν φτάνει εκεί αποφασίζει να πραγματοποιήσει ο ίδιος το μακρύ οδοιπορικό.
(Σημείωση δική μου: πρόκειται για μια πορεία 800 χιλιομέτρων μέσα από πανέμορφα φυσικά τοπία των Πυρηναίων όπου συναντάς πολλές πόλεις και χωριά που έχουν κρατήσει μέχρι σήμερα τον μεσαιωνικό τους χαρακτήρα. Με έναν σχετικά γοργό ρυθμό, η διαδρομή μπορεί να ολοκληρωθεί σε κάτι παραπάνω από έναν μήνα, περίπου 35 μέρες. Σε δικά μας δεδομένα, είναι περίπου όσο η διαδρομή Αθήνα - Αλεξανδρούπολη. Το προσκύνημα στον Άγιο Ιάκωβο ήταν διάσημο από τον Μεσαίωνα και τα χρόνια του Καρλομάγνου, 9ος αιώνας. Η δε προσέλευση των πιστών ήταν εντυπωσιακή, αν αναλογιστεί κανείς ότι σε μια Ευρώπη των 20.000.000 κατοίκων, το οδοιπορικό προσκύνημα προς τον ιερό ναό του Αγίου προσήλκυε περί τους 500.000 πιστούς ετησίως. Σήμερα, αν κάποιος επιθυμεί να το ακολουθήσει μέσα από οργανωμένα προγράμματα, να υπολογίζει ένα κόστος περίπου 4.800 ευρώ, το οποίο περιλαμβάνει ξεναγό, καταλύμματα, φαγητό και ασφάλεια. Πάντα βέβαια υπάρχει και η επιλογή να το κάνει κανείς μόνος του. Αυτά επειδή τα έψαξα :-)
Κλείνει η παρένθεση και επανερχόμαστε στο κείμενο)
Στην πορεία προς τον Άγιο ο πλούσιος αμερικανός οφθαλμίατρος οδηγείται σε ένα υπαρξιακό ταξίδι αυτογνωσίας, μαζί με τρεις συνοδοιπόρους του.
Αντίστροφοι ρόλοι
Ο κάθε πατέρας νιώθει τα παιδιά του σαν συνέχεια του εαυτού του και ελπίζει ενδόμυχα να δει τον γιο του να ακολουθεί την ίδια με εκείνον πορεία και να πετυχαίνει στη ζωή του όσα εκείνος δεν μπόρεσε να κατακτήσει. Συχνά όμως τα παιδιά έχουν μια διαφορετική θεώρηση της ζωής και, όταν η αγάπη μεταξύ τους δεν ξεπερνά τις ψυχολογικές αντιστάσεις που αναπτύσσονται στο πλησίασμά τους, σταδιακά απομακρύνονται. Ο θάνατος, ωστόσο, είναι μια καμπή που δεν μπορεί κανείς να αγνοήσει και που μπορεί να αναστρέψει τα πάντα.
Ο γιατρός Tom Avery (Martin Sheen) είναι εκείνος που θα ακολουθήσει αυθόρμητα και θα ολοκληρώσει την πορεία του γιου του, που την διέκοψε στην αρχή της μια καταιγίδα στα Πυρηναία. Μπροστά στον θάνατο όλα παίρνουν τη θέση που τους αρμόζει. Οι αντιθέσεις παύουν να υφίστανται, ο εγωισμός δεν έχει λόγο ύπαρξης, η απωθημένη από τις συνθήκες αγάπη αναδύεται και απαιτεί το μερίδιό της στη ζωή. Το μερίδιό της και στο πένθος ενός πατέρα που θα ταξιδέψει το νεκρό γιο του στους ώμους του μέχρι το τέλος του προορισμού του.
Το πένθος είναι πάντα συνυφασμένο με την αγάπη. Και είναι αυτή που αλλοιώνει τον θάνατο, τον διαλύει, τον μετατρέπει σε φως και φέρνει την ανάσταση. Για τον Tom είναι η μοναδική ευκαιρία να βιώσει με κόπο, με προσπάθεια, με πόνο, τη σχέση του με τον γιο του, να ταυτισθεί μαζί του σε αυτό το ταξίδι, να απελευθερώσει την αγάπη του, να πενθήσει και να αναγεννηθεί.
Συνοδοιπόροι
Το προσκύνημα του 'el camino de Santiago' (σημ: Santiago = Άγιος Ιάκωβος) [...] είναι περισσότερα από 800 χιλιόμετρα. Μια πορεία-κάλεσμα του Αγίου για να ζυγίσει ο καθένας τη στάση της ζωής του, βήμα-βήμα μέχρι σήμερα. Όμως, γνωριμία, συνάντηση με τον εαυτό μας δεν γίνεται χωρίς κοινωνία με τους άλλους. Και "κοινωνία" μαζί τους σημαίνει να γνωρίζουμε τον εαυτό μας στα μάτια τους. Όσο διαφορετικοί κι αν είναι οι άλλοι σαν χαρακτήρες. Γιατί είναι ο σύνδεσμος της αγάπης - του ίδιου του Θεού - που ξεπερνά όλες τις διαφορές και πραγματοποιεί τον συντονισμό, την επαφή, την ταύτιση.
Στον ίδιο δρόμο του Σαντιάγκο πορεύεται και ο Γιοστ από το Άμστερνταμ. Ο Τομ στη συνάντησή τους δυσκολεύεται να αποκαλύψει, να δημοσιοποιήσει τον λόγο που τον ώθησε στην πορεία αυτή. Ο Γιοστ δεν έχει κανένα πρόβλημα να ομολογήσει πως ακολουθεί τον δρόμο του προσκυνήματος απλά σαν γυμναστική, για να αδυνατήσει και να αρέσει πάλι στη γυναίκα του. Ένα άλλοθι που ταιριάζει στον κοσμικά κοινωνικό, επιφανειακό και εξωστρεφή τύπο του.
Η Σάρα από τον Καναδά κάνει την πορεία αυτή για να κόψει το κάπνισμα. Θα καταθέσει στο τέρμα την εξάρτησή της από το τσιγάρο, που την κάνει επιθετική και αντιφατική.
Ο ιρλανδός Τζακ ψάχνει στον δρόμο του προσκυνήματος την έμπνευση του παρατηρητή, του συγγραφέα που καταγράφει ιστορίες, ιδέες και αντιδράσεις για να ενεργοποιήσει το πνεύμα του.
Ο καθένας τους με το φορτίο του προβλήματός του στους ώμους του, ζητά την κατάλληλη δικαιολογία για τον εαυτό του και για τα μάτια του κόσμου. Όμως, η αλήθεια είναι πως κανένας δεν ξεκινά να περπατήσει 800 χιλιόμετρα για γυμναστική, για να κόψει το τσιγάρο ή για να βρει την έμπνευση. Η πικρή αλήθεια είναι πως κανένας δεν αποφασίζει εύκολα να απαρνηθεί την υποκριτική παρουσία του στο θέατρο της κοσμικής ζωής και να εξομολογηθεί από τα βάθη της ψυχής του με θάρρος και συναίσθηση της ανεπάρκειάς του, της ενοχής του, της αποτυχίας του.
Γι' αυτό βγήκαν όλοι στο δρόμο του Αγίου. Για να αποκτήσει η ζωή τους για 800 χιλιόμετρα νόημα. Να κάνουν επιτέλους κάτι, να κινητοποιήσουν τη βούλησή τους στην αναζήτηση του εαυτού τους και σε ό,τι μπορεί να κρύβεται εκεί. Να βρουν το θάρρος της εξομολόγησης, την κάθαρση της παραδοχής, το έλεος των σφαλμάτων, την υπέρβαση του θανάτου τους. (σημ: θάνατος δεν είναι μόνο ο ένας και τελειωτικός, μικροί αθέατοι θάνατοι μπορούν να υπάρχουν και στη ζωή μας άπειροι και να τη ροκανίζουν χωρίς καν να το αντιλαμβανόμαστε.)
Εl camino de Santiago
Ο δρόμος του Αγίου Ιακώβου, εκτός από πορεία πένθους, εκτός από πορεία συνάντησης, είναι τελικά η ίδια η ζωή, ένα πρότυπο ζωής. Ένα πρότυπο λιτού τρόπου ζωής που έχει την αφετηρία του στην ενσυνείδητη απόφαση για μια νέα πορεία, με συγκεκριμένη κατεύθυνση και λεπτομερή σχεδιασμό. Έχει σκοπό, στόχο και πυξίδα του το προσκύνημα του Αγίου, την αγιότητα. Βασίζεται σε λίγα μα απαραίτητα εφόδια, σε καλό προγραμματισμό και στην απώθηση των αρνητικών επιρροών. Και απαιτεί προσήλωση στην ολοκλήρωση της πορείας, συνέπεια στην τήρηση του προγράμματος, εγρήγορση στους κινδύνους και προσήνεια στους συνοδοιπόρους.
Αυτά τα στοιχεία που προβάλλονται τα αξιολογούμε σαν ένα πρότυπο Τρόπο Ζωής. Σε κανένα σημείο της κατάταξης αυτής όμως δεν αναφέρεται ο Θεός. Αλλά ο Θεός δεν κατατάσσεται. Ο Θεός είναι παντού. Προσκύνημα δεν είναι ο τόπος. Είναι το νόημα που ενέχει η τοποθεσία. Ο Θεός είναι το νόημα, η ψυχή των πάντων. Είναι η ζωή, η δύναμη, το πάτημα σε κάθε βήμα της πορείας προς τον Άγιο. Είναι η θερμότητα που φλογίζει τις καρδιές στην προσπάθεια, στην κούραση, στον πόνο, στο λαχάνιασμα. Είναι παρών στη χαρά της συνάντησης με τους συνοδοιπόρους, στην αγάπη που αναπτύσσεται ανάμεσά τους σε κάθε μέτρο που διανύουν, σε κάθε περιστατικό που μοιράζονται.
Το νόημα του δρόμου για το Σαντιάγκο κρύβεται ακριβώς στον τρόπο ζωής. Η ζωή δεν αλλάζει. Πάντα θα έχει τις δυσκολίες και τα απρόοπτά της. Όπου κι αν βρισκόμαστε, όποια κι αν είναι η ασχολία μας. Ο άνθρωπος όμως, αλλάζει. Δεν θα είναι απαραίτητα πάντοτε εγωκεντρικός, ισχυρογνώμων, ανασφαλής, επιπόλαιος, ανόητος ή υποκριτής. Αρκεί να το θελήσει. Στον χώρο που του δόθηκε, στον χρόνο που θα το αποφασίσει, μπορεί να ξεκινήσει την πορεία του. Απλά. Σαν πορεία, σαν νέο τρόπο ζωής. Με σφάλματα και παραβλέψεις, με αγωνίες και δοκιμασίες. Με πολλή υπομονή παράλληλα, προσήλωση και πίστη.
Tο ταξίδι
Ένα ταξίδι προσφέρει πάντα τα δώρα του, εντυπώσεις, εμπειρίες, συγκρίσεις, μαθήματα και αναμνήσεις. Η πορεία στον δρόμο του Αγίου προσφέρει κάτι περισσότερο: την ευκαιρία να δέχεσαι τα δώρα του ταξιδιού σου με διάκριση και αξιολόγηση, την ευκαιρία να βλέπεις και να νιώθεις βαθύτερα τον εαυτό σου και τους άλλους και την ευκαιρία ακόμα να αισθάνεσαι ευγνωμοσύνη για τη συμμετοχή σου στη ζωή.
Σε μια στιγμή χαλάρωσης ο Τομ έχασε όλα τα υπάρχοντά του. Τα πήρε κυριολεκτικά το ποτάμι. Και μαζί στο σακίδιο, τη στάχτη του γιου του. Σε μια στιγμή χάθηκαν τα πάντα. Χωρίς εφόδια δεν μπορούσε να προχωρήσει. Χωρίς τον γιο του δεν υπήρχε λόγος να προχωρήσει. Κι έπεσε στο ποτάμι, πάλεψε, κινδύνευσε. Δραματικά μόνος. Μα βρέθηκαν κάποια κλαδιά και πιάστηκε. Και κάποια φύλλα δέντρων θρόισαν απαλά από τη θεϊκή παρουσία.
Θα χάσει αργότερα και δεύτερη φορά τα υπάρχοντά του. Ένας μικρός τσιγγάνος θα του κλέψει το σακίδιο. Ένα παιδί θα τον φέρει ξανά στα χείλη της απελπισίας. Από τον πατέρα του όμως, μαζί με το σακίδιο, θα δεχτούν ο Τομ και οι φίλοι του μερικά μαθήματα. Πως ποτέ δεν πρέπει να γενικεύουμε, γιατί ο κάθε άνθρωπος, σε όποια ομάδα κι αν ανήκει, είναι ένα ξεχωριστό πρόσωπο, με τη δική του βούληση και ελευθερία. Πως εκεί που δεν το περιμένεις μπορεί να βρεις κατανόηση, συμπαράσταση, ευγένεια ψυχής. Και πως ο Θεός δεν ενεργεί μόνο μέσα από τους ελεήμονες, τους ενάρετους, τους ανθρώπους της Εκκλησίας, αλλά μέσα από τον κάθε άνθρωπο και από αυτόν που δεν υπολογίζουμε, δεν εκτιμούμε ή και υποτιμούμε.
"Του Κυρίου η γη και το πλήρωμα αυτής, η οικουμένη και πάντες οι κατοικούντες εν αυτή."
Στον Θεό ανήκουν οι ψυχές όλων μας.
Ο Τομ και οι συνοδοιπόροι του θα πάρουν ακόμα ένα μάθημα από τους τσιγγάνους. Τι ακριβώς σημαίνει γιορτή, συμμετοχή στην ομαδική χαρά. Ο καθαρά πνευματικός άνθρωπος δεν χρειάζεται τίποτα περισσότερο, όλα τα περιλαμβάνει η προσευχή του: κοινωνία, εξιλέωση, έκφραση, γιορτή, χαρά. Ο φορτισμένος καθημερινός άνθρωπος όμως έχει τρεις τρόπους ψυχοσωματικής εκτόνωσης: το κλάμα, τον χορό και τον έρωτα. Το κλάμα είναι ο πόνος, ο έρωτας η τρέλα. Ο χορός, η συνισταμένη τους, που όταν γέρνει προς τη μία ή προς την άλλη μεριά, αποκτά την ανάλογη δυναμική και ο πόνος ή ο έρωτας, τότε συνεργούν και ξεπερνούν τις διαστάσεις του χορού. Η έκφρασή τους αγγίζει την εξιλέωση και γίνονται συνάντηση, αγάπη και προσευχή.
Tέλος πορείας
Στην είσοδο του ναού, αντίκρυ από το άγαλμα του Αγίου Ιακώβου, ο δρόμος για το προσκύνημα έχει φτάσει στο τέλος του. Η παράδοση λέει πως οι παλιοί προσκυνητές προχωρούσαν με τα γόνατα από την είσοδο μέχρι τον Άγιο. Οι σύγχρονοι συνοδοιπόροι, ο Τομ, η Σάρα, ο Τζακ, δεν το βρίσκουν απαραίτητο. Προχωρούν κανονικά ένας-ένας και ακουμπούν την παλάμη τους στο άγαλμα, στο εντύπωμα που σχημάτισαν εκατομμύρια αγγίγματα προηγούμενων προσκυνητών. Κάθε άγγιγμα και μια κατάθεση ψυχής, μια ευχή, μια μαρτυρία.
Ο Γιοστ από το Άμστερνταμ, τελευταίος, θα ακολουθήσει πεσμένος στα γόνατα. Κάτω από την κοσμική του οργάνωση, ελαφρότητα και ανεμελιά, αναδύεται η ανάγκη του πνεύματός του να εκπροσωπήσει επάξια τον εαυτό του και τους φίλους του και να προσέλθει με τον οφειλόμενο σεβασμό στον Άγιο. Η συναίσθηση της κενότητας και της αναξιότητάς του τον οδήγησαν στην ολοκλήρωση του προσκυνήματός του, με την έμπρακτη έκφραση της ταπείνωσης και της αγάπης του.
Το ταξίδι τελείωσε. Οι τέσσερις συνοδοιπόροι κατάφεραν να γίνουν φίλοι. Η αγάπη που τους συνδέει ξεπέρασε την υπεροψία της διανόησης, την άμβλυση κρίσης του οινοπνεύματος, τις διαφορές καλλιέργειας, φιλοσοφίας και συμπεριφοράς. Τους έκανε να θέλουν να βρίσκονται μαζί και εκτός πορείας. Η κοινή πορεία όμως, ο κοινός σκοπός, είναι που τους κράτησαν κοντά, τους συσπείρωσαν, τους ένωσαν σε μια μικρή φιλική κοινότητα. Η αγάπη δεν έχει προϋποθέσεις και περιορισμούς. Η αγάπη είναι μόνο κατανόηση, αποδοχή και χαρά συντροφικότητας. Από όλους και για όλους.
Στο τέρμα του δρόμου ο καθένας έχει κάνει τον απολογισμό του. Ο Γιοστ δεν έχασε ούτε ένα κιλό, η Σάρα δεν έκοψε το τσιγάρο, ο Τζακ δεν δικαίωσε το ταλέντο του. Όμως όλοι απόκτησαν αυτό που πραγματικά αναζητούσαν. Ανάπαυση από την εναπόθεση του προσωπικού τους φορτίου στα πόδια του Αγίου, ειρήνη στην καρδιά τους και αγάπη μεταξύ τους και για τον Τομ.
Ο Τομ δέχτηκε στην καρδιά του τους τρεις φίλους του, που θα τον ακολουθήσουν ως τον ωκεανό. Εκεί θα είναι το τέλος της δικής του πορείας. Έχει σφραγίσει το διαβατήριο του δρόμου του Σαντιάγκο στο όνομα του γιου του. Εκεί θα τον αποχαιρετήσει.
Πέρα από το Σαντιάγκο
Όταν φτάνει κάποιος εκεί που έφτασε ένας Άγιος, τοπικά και μεταφορικά, έχει ήδη αξιωθεί τη χάρη του Θεού. Όμως, στα βράχια της Muxia, στην εκθαμβωτική ομορφιά των κυμάτων που σπάνε πάνω τους και σκορπίζουν στο φως, εκεί η αίσθηση του Θεού είναι ολοζώντανη. Οι φίλοι αποχωρούν διακριτικά. Ο Τομ αποχαιρετά τον γιο του...
H τελική αίσθηση ακολουθεί σαν ηχώ τον θεατή λέγοντάς του:
"Κοίταξε μέσα σου πιο προσεκτικά και μην καθυστερείς.
Αν πρόκειται να ακολουθήσεις τον δρόμο για το Σαντιάγκο, μη χάνεις άλλον χρόνο.
Δεν χρειάζεσαι μια δικαιολογία για τους άλλους.
Ούτε για τον εαυτό σου.
Εσύ ξέρεις ότι ο εαυτός σου βρίσκεται ήδη στον δρόμο.
Γιατί η απόφαση του σήμερα έχει τις ρίζες της στο χθες.
Το ταξίδι του αύριο ξεκινά σήμερα.
Τώρα!"
Εν γνώση μου ότι το κείμενο ήταν μεγάλο και ίσως να κούρασε, όμως δεν μου έκανε καρδιά να το κόψω. Όπως δεν μου έκανε καρδιά να βγάλω από το μυαλό μου τον δρόμο του προσκυνήματος αμέσως με το που τέλειωσε η ταινία, αφού το σκέφτομαι μέρες τώρα. Είχα διαβάσει γι' αυτό, ήξερα ότι υπήρχε, η ταινία όμως ζωντάνεψε τη γνώση και το κριτικό κείμενο άνοιξε το δρόμο προς την περεταίρω εμβάθυνση. Δεν το έκανα αντιγραφή-επικόλληση, κάθισα και το πληκτρολόγησα λέξη-λέξη. Ας πούμε σαν φόρο τιμής, ας πούμε σαν το λιγότερο που μπορούσα να κάνω από την καρέκλα του γραφείου μου και την ασφάλεια και σιγουριά μιας τακτοποιημένης ζωής...
Κάθε λέξη και κοντύτερα στον προορισμό... Κάπως σαν βήματα πάνω σε ένα ιδεατό δρόμο προσκυνήματος χαραγμένο πάνω στον χάρτη του μυαλού μου...
Ή κάπως έτσι, τέλος πάντων...
