Ίδε ο Άνθρωπος ή πώς γίνεται κανείς αυτό που είναι

«Για να γίνει κανείς αυτό που είναι, δεν πρέπει να’ χει την παραμικρή ιδέα γι’ αυτό που είναι. Απ’ αυτήν την οπτική γωνία, ακόμη και οι γκάφες της ζωής έχουν το νόημά τους και την αξία τους – οι ενδεχόμενοι παράπλευροι δρόμοι και λάθος δρόμοι, οι καθυστερήσεις, οι «μετριότητες», η σοβαρότητα που σπαταλιέται σε προορισμούς άσχετους με τ ο ν προορισμό. Όλα αυτά μπορούν να εκφράσουν μια μεγάλη σύνεση, ακόμα και την υπέρτατη σύνεση, εκεί που το nosce te ipsum (γνώθι σαυτόν) θα ήταν η συνταγή να καταστραφούμε, για να ξεχάσουμε τον εαυτό μας, για να παρεξηγήσουμε τον εαυτό μας, για να γίνουμε μικρότεροι, στενότεροι, μέτριοι.»

Ανατρεπτικές ιδέες όπως αυτή αναπτύσσονται στο κύκνειο άσμα του Friedrich Nietzsche Ίδε ο Άνθρωπος, μιας από τις πιο μεγαλοφυείς και αμφιλεγόμενες προσωπικότητες των τελών του 19ου αιώνα, αφού λίγες μέρες μετά την ολοκλήρωση του αυτοβιογραφικού αυτού έργου, το 1899, ο γερμανός φιλόσοφος και στοχαστής που άνοιξε νέους δρόμους στην φιλοσοφική σκέψη, προσβάλλεται από φρενοβλάβεια, για να πεθάνει έναν χρόνο μετά, στο λυκαυγές του 20ου αιώνα.

Βασική έννοια με την οποία καταπιάνεται το βιβλίο, όπως δείχνει και ο δευτερότιτλος, είναι πως ο άνθρωπος είναι αιτία του έργου του. Το δίπολο άνθρωπος – έργο διασπάται από τον συγγραφέα σε δύο αυτόνομες και ανεξάρτητες έννοιες. Έτσι, για τον ίδιο, το τι είναι και το τι γράφει είναι δυο διαφορετικά πράγματα. Μέσα σε ένα παρανοϊκό ύφος (το ίδιο το έργο μοιάζει σαν παραλήρρημα, μέσα στις υπερβολές και την ελλειπτική και αινιγματική του γραφή), ερμηνεύει και αναλύει μέσα από τον εαυτό του τον Άνθρωπο, απελευθερωμένο από κάθε κρυμμένο νόημα ή απωθημένο στοιχείο. Όλα βγαίνουν στη φόρα. Όλα φωτίζονται από την εντασιακή γλώσσα ενός «κοσμοκράτορα», ενός «υπεράνθρωπου» με τον οποίο δύσκολα μπορεί να ταυτιστεί κανείς, πόσο μάλλον ο μέσος αναγνώστης, δημιουργώντας νέες αφετηρίες στην ερμηνευτική διαδικασία, αφού αποδομεί το status quo του βιογραφικού είδους.

Χρησιμοποιεί τους ήδη υπάρχοντες κανόνες και αξίες ως αφετηρία, μόνο για να τα εκθέσει γυμνά από επιχειρήματα και να τα ανατρέψει εκ των έσω, γκρεμίζοντας είδωλα και ηθικές αξίες αιώνων. «Η πραγματικότητα έχασε την αξία της, το νόημά της, την αληθοφάνειά της ακριβώς στο βαθμό που επινοήθηκε μ’ ένα ψέμα ένας ιδεώδης κόσμος. Το ψέμα του ιδεώδους ήταν μέχρι τώρα η κατάρα που κρεμόταν πάνω από την πραγματικότητα. Μέσω αυτού του ψέματος η ίδια η ανθρωπότητα έγινε κίβδηλη και ψεύτικη ως τα πιο θεμελιώδη ένστικτά της – σε σημείο να λατρεύει τις αντίθετες αξίες από κείνες που θα εξασφάλιζαν την υγεία της, το μέλλον της, το ανώτερο δικαίωμα για το μέλλον.» (Νίτσε)

Στόχος του η υπέρβαση του ανθρώπου προς το ανθρωπινότερο. Πίστευε πως για να ακούσει κάποιος πρέπει να του σπάσεις τα αυτιά, εννοώντας τον καθολικό επαναπροσδιορισμό των ηθικών του αξιών και κοινωνικών προτύπων, θεωρώντας τον εαυτό του ως τη γέφυρα που θα ένωνε τον Άνθρωπο με τον Υπεράνθρωπο που έκρυβε μέσα του. Για να το πετύχει αυτό δεν διστάζει να εκθέσει τον εαυτό του κάτω από τα φώτα της έντονης κριτικής και δημοσιότητας. Σκίζει τις μάσκες της υποκρισίας και αποκαλύπτει χωρίς αναστολές τον πραγματικό του εαυτό, όπως τον αντιλαμβάνεται ο ίδιος, αυτόν που δεν ακούει και δεν καταλαβαίνει κανείς. «Ούτε με άκουσε κανείς ποτέ ούτε με είδε» (Νίτσε). Παρομοίαζε τον λόγο του με λόγια του ανέμου, ή με πρωτόγνωρα και γνήσια τραγούδια κάποιου βραχνού χωριάτη, οι στίχοι των οποίων ήταν δύσκολο να κατανοηθούν. «Αυτά που θα ακούσετε, θα είναι τουλάχιστον καινούργια. Κι αν δεν το καταλαβαίνετε, αν δεν καταλαβαίνετε τον τραγουδιστή, τόσο το χειρότερο! Μη δεν είναι αυτός ο κλήρος του; Μη δεν είναι αυτό που ονομάσανε 'Κατάρα του Τροβαδούρου';» (Νίτσε) Είχε προβλέψει πως τα έργα του θα παρερμηνευτούν, όπως έγινε από τον ίδιο τον Χίτλερ, που στήριξε τη θεωρία του περί αρρειανής φυλής στο νιτσεϊκό έργο Τάδε έφη Ζαρατούστρα, όπου διαπραγματευόταν την έννοια του υπερανθρώπου. «Αυτό που κάνουμε δεν το καταλαβαίνουν ποτέ, μα μονάχα το επαινούν ή το κατηγορούν» (Νίτσε).

Ο Friedrich Nietzsche μεγάλωσε σε ένα αυστηρά θρησκευτικό περιβάλλον (οι δυο παππούδες του και ο πατέρας του κατείχαν σημαντικές θέσεις στην Προτεσταντική Εκκλησία). Παρόλο η επιστήμη της Θεολογίας ήταν η εύλογη επιλογή για ένα παιδί θεοσεβούμενης οικογένειας, ωστόσο ο ίδιος στράφηκε από νωρίς προς την κλασική φιλολογία και τη Φιλοσοφία. Από πολύ μικρή ηλικία φάνηκε η ευστροφία και η οξύτητα του μυαλού του. Παρά τις αντιρρήσεις της μητέρας του που τον ήθελε εφημέριο, δέχεται την υποτροφία που κερδίζει στις κλασικές σπουδές. Παράλληλα δουλεύει με πάθος πάνω στις μουσικές συνθέσεις του, διερευνώντας όλες τις κλίσεις και τις δυνατότητές του. Στα 25 του είναι ήδη καθηγητής σε πανεπιστήμιο της Ελβετίας. Συνεχώς ερχόταν σε επαφή με νέες ιδέες και ανθρώπους, όπως ο Ρίχαρντ Βάγκνερ, τον οποίο θαύμαζε απεριόριστα, ως τη στιγμή της οριστικής ρήξης, λόγω του αντισημιτισμού που χαρακτήριζε τον μουσουργό. Μελέτησε σημαντικούς σύγχρονους με αυτόν στοχαστές και φιλοσόφους, όπως ο Σοπενχάουερ. Οι διαλέξεις του στο πανεπιστημιακό αμφιθέατρο άφηναν άναυδους τους φοιτητές του και η ρητορική του δεινότητα ήταν γνωστή σε όλα τα κοσμικά σαλόνια.

Είναι η εποχή που ξεκινά και το πλούσιο και πολυμορφικό συγγραφικό του έργο. Η γραφή του είναι θυελλώδης κι επιθετική. Ρέει σαν ποταμός και παρασύρει ό,τι εμποδίζει τη σωτηρία του ανθρώπου και της ανθρώπινης ψυχής. Δε διστάζει να συγκρουστεί μετωπικά αφορίζοντας πάγιες αξίες, όπως ο Χριστιανισμός και η Ηθική ή να τα βάλει με σημαντικά πρόσωπα της εποχής του για τους οποίους δεν έκρυβε την περιφρόνησή του. Πίστευε πως οι άνθρωποι έπρεπε να αναζητήσουν το πνεύμα τους μέσα στην ίδια τους την ψυχή και όχι στις θρησκείες, λέγοντας ευθαρσώς πως «ο Χριστιανισμός είναι το πιο μοιραίο και σαγηνευτικό ψέμα που ειπώθηκε ποτέ – το μεγαλύτερο και το πιο ασεβές ψέμα». Αναθεωρεί όλες τις έννοιες. «Όλα όσα πήρε στα σοβαρά μέχρι σήμερα η ανθρωπότητα δεν είναι πραγματικότητες αλλά φαντασιοκοπήματα – ακριβέστερα ψέματα που ειπώθηκαν από τα κακά ένστικτα άρρωστων φύσεων που ήταν επιβλαβείς με τη βαθύτερη έννοια – ψέματα όλες αυτές οι έννοιες, ο «Θεός», η «ψυχή», η «αρετή», η «αμαρτία», το «επέκεινα», η «αλήθεια», η «αιώνια ζωή» (Νίτσε).

Το 1879 ο Νίτσε εγκαταλείπει την πανεπιστημιακή του καριέρα και ταξιδεύει στην Ευρώπη προς αναζήτηση του ιδανικότερου κλίματος για τη βεβαρημένη υγεία του. Είναι η εποχή που γνωρίζεται με τη συγγραφέα Λου Σαλομέ, την «ενσάρκωση της ιδανικής συντρόφου», όπως έλεγε, το ειδύλλιο όμως δεν κράτησε πολύ και ο Νίτσε συντετριμμένος επιχειρεί να αυτοκτονήσει τρεις φορές. Είναι η περίοδος που η πνευματική του υγεία αρχίζει να εκφυλίζεται, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει πως το συγγραφικό του έργο υπέστη ύφεση, απεναντίας, μάλιστα. Σ’ αυτή την κρίσιμη καμπή της ζωής του και με την ψυχική και σωματική του υγεία καταρρακωμένη, ο φιλόσοφος συλλαμβάνει την ιδέα της «αιώνιας επιστροφής», της ανώτατης διατύπωσης της κατάφασης στη ζωή, το μεγάλο ΝΑΙ που γίνεται η ραχοκοκκαλιά του σημαντικότερου ίσως έργου της καριέρας του Τάδε έφη Ζαρατούστρα.

Ο Καρλ Γιουνγκ θα σχολιάσει: «Ο Ζαρατούστρα του Νίτσε δεν είναι φιλοσοφία,αλλά η περιγραφή μιας δραματικής μεταμόρφωσης που έχει καταπιεί ολοκληρωτικά τη διανόηση». Ο ίδιος ο Νίτσε γράφει: «Το να καταλάβει κανείς έξι φράσεις απ’ αυτό το βιβλίο – δηλαδή να τις έχει βιώσει πραγματικά – θα’ φτανε για να τον ανεβάσει σ’ ένα επίπεδο ύπαρξης ανώτερο απ’ αυτό στο οποίο μπορεί να φτάσει ο «σύγχρονος» άνθρωπος.» Τα λόγια του θρησκευτικού προφήτη των Περσών γίνονται βάλσαμο και έμπνευση, μόνο για να τα μεταμορφώσει σε μια ολοκαίνουργια αποκαλυπτική θεωρία που οδηγεί τον άνθρωπο στη θέωσή του, τον κάνει υπεράνθρωπο, απρόσβλητο από κάθε αρνητικό συναίσθημα ή δοξασία ή κοινωνική ηθική ιδέα.

Ο τίτλος Ίδε ο Άνθρωπος (λατ. Ecce homo) είναι παρμένος από την Αγία Γραφή και συγκεκριμένα από το Ευαγγέλιο του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Είναι η φράση με την οποία ο Πόντιος Πιλάτος παρουσίασε στον ιουδαϊκό λαό τον Ιησού Χριστό φέροντας ακάνθινο στεφάνι και περιβεβλημένο με ρωμαϊκό πορφυρό χιτώνα, έναν συσχετισμό που μόνο ο ίδιος θα τολμούσε να κάνει. Μέσα στην έκδηλη μεγαλομανία του («γιατί είμαι τόσο σοφός», «γιατί είμαι τόσο έξυπνος», «γιατί γράφω τόσο καλά βιβλία», «γιατί είμαι μια μοίρα» είναι ορισμένοι από τους τίτλους των κεφαλαίων του) ενστερνίζεται τον ρόλο του Διονύσου, αφού το έργο του δεν εκφράζει «την απολλώνεια γαλήνη ενός ώριμου σοφού, αλλά τη διονυσιακή έξαψη ενός επαναστάτη», ρόλος που θα μπορούσε να συσχετισθεί με τη συφιλιδική μόλυνση που τον βασάνιζε και που βαθμιαία τον οδηγούσε σε παράλυση και καταρράκωση του σώματός του, και που ο ίδιος τη μετέφρασε σε «μαινάδες που ξεσκίζουν το μαρτυρικό σώμα του Διονύσου». Μετά από ένα κρούσμα διφθερίτιδας και δυσεντερίας, η υγεία του δεν θα επανέλθει ποτέ σε καλή κατάσταση.

Το υπόλοιπο της ζωής του το περνά έγκλειστος σε άσυλο και αργότερα με τη μητέρα και την αδελφή του, σε πλήρες διανοητικό σκοτάδι, όπου και πέθανε στις 25 Αυγούστου 1900, με την πεποίθηση ότι δεν πρόφτασε να ολοκληρώσει το φιλοσοφικό του έργο.

Αποσπάσματα από το Ίδε ο Άνθρωπος:

«Πόση αλήθεια αντέχει ένα πνεύμα, πόση αλήθεια τολμάει αυτό; Αυτό γινόταν για μένα όλο και πιο πολύ το πραγματικό μέτρο της αξίας. Η πλάνη (δηλαδή η πίστη στο ιδεώδες) δεν είναι τύφλωση, η πλάνη είναι δειλία.»

«Η φιλοσοφία, όπως την κατάλαβα και την έζησα μέχρι τώρα, σημαίνει να ζεις με τη θέλησή σου μέσα στα χιόνια και στα ψηλά βουνά – να επιζητάς καθετί παράξενο και αμφισβητήσιμο στην ύπαρξη, καθετί που μέχρι τώρα έχει εξοστρακιστεί από την ηθική.»

«Δεν ψάξατε ακόμη να βρείτε τους εαυτούς σας και βρήκατε εμένα. Έτσι κάνουν όλοι οι πιστεύοντες. Γι’ αυτό είναι τόσο ασήμαντη κάθε πίστη.»

«Η ευσπλαχνία θεωρείται αρετή μόνο από τους παρακμιακούς.»

«Η σιωπή είναι μια αντίρρηση. Το να καταπίνεις τα πράγματα οδηγεί αναγκαστικά σ’ έναν κακό χαρακτήρα – χαλάει ακόμη και το στομάχι. Όλοι εκείνοι που σιωπούν είναι δυσπεπτικοί… το να υποφέρεις από μοναξιά είναι επίσης μια αντίρρηση.»

«Κάθε ανάπτυξη χαρακτηρίζεται από την αναζήτηση ενός ισχυρού αντιπάλου ή προβλήματος. Το θέμα δεν είναι απλώς να κυριαρχήσουμε πάνω σ’ ότι αντιστέκεται, αλλά σ’ ότι μας αναγκάζει να κινητοποιήσουμε όλη μας τη δύναμη, την επιδεξιότητα και τη μαχητική ικανότητα: κοντολογίς, το θέμα είναι να κυριαρχήσουμε πάνω σ’ αντιπάλους που είναι ίσοι μας.»

«Η ανθρωπιά μου δεν συνίσταται στο να νιώθω πώς είναι οι άνθρωποι, αλλά στο να αντέχω αυτό που νιώθω μαζί τους.»

«Το να εξακολουθείς να τιμάς κάτι το οποίο απέτυχε, επειδή ακριβώς απέτυχε – αυτό θα ταίριαζε καλύτερα με τη δική μου ηθική.»

«Το διάβασμα είναι ακριβώς η αναψυχή μου από την ίδια τη σοβαρότητά μου.»

«Πρέπει κανείς ν’ αποφεύγει το τυχαίο και τα εξωτερικά ερεθίσματα όσο το δυνατόν περισσότερο. Ένα είδος «μαντρώματος» του εαυτού μας ανήκει στις πιο ενστικτώδικες προφυλάξεις της πνευματικής κυοφορίας.»

«Ο μεγάλος ποιητής αντλεί μόνο από τη δική του πραγματικότητα – στο σημείο να μην μπορεί να υποφέρει καθόλου το έργο του μετά.»

«Δεν ξέρω διάβασμα που να σχίζει τόσο την καρδιά όσο ο Σαίξπηρ.»

«Όλοι φοβόμαστε την αλήθεια.»

«Δεν μπορούμε να είμαστε τίποτε άλλο εκτός από επαναστάτες.»

«Ο κόσμος είναι φτωχός για κείνον που δεν ήταν ποτέ αρκετά άρρωστος.»

«Οι μεγάλες δαπάνες μας είναι αθροίσματα μικρών δαπανών. Το να προσέχουμε, το να μην αφήνουμε τα πράγματα να’ ρχονται κοντά, συνεπάγεται μια δαπάνη, μια ενέργεια που ξοδεύεται για αρνητικούς σκοπούς. Μέσω της διαρκούς ανάγκης για προφύλαξη μόνο, μπορεί να γίνει κανείς αρκετά αδύναμος ώστε να μην μπορεί πια να υπερασπίζεται τον εαυτό του.»

«Δεν έχει έρθει ακόμη καιρός για μένα: μερικοί γεννιούνται μετά θάνατον.»

«Πρέπει κανείς να επαναξιολογήσει όλες τις αξίες για να μπορέσει να χτυπήσει το καρφί στο κεφάλι.»

«Τα βιβλία μου φτάνουν συχνά το ανώτερο πράγμα στο οποίο μπορεί να φτάσει κανείς πάνω στη γη, δηλαδή στον κυνισμό.»

«Όταν φαντάζομαι τον τέλειο αναγνώστη, τον φαντάζομαι τέρας θάρρους και περιέργειας. Επιπλέον, ευλύγιστο, πανούργο, προσεκτικό: έναν γεννημένο τυχοδιώκτη και εξερευνητή.»

«Η τέλεια γυναίκα κάνει κομμάτια αυτόν που αγαπά. Τις ξέρω αυτές τις χαριτωμένες μαινάδες. Αχ, τι επικίνδυνο, έρπον, υποχθόνιο μικρό θηρίο είναι! Κι όμως τόσο ευχάριστο! Μια μικρή γυναίκα που ζητάει εκδίκηση μπορεί να πηδήξει πάνω από την ίδια τη μοίρα. Η γυναίκα είναι πολύ πιο κακή από τον άνδρα. Επίσης και πιο πανούργα: Η καλή φύση σε μια γυναίκα είναι μια μορφή εκφυλισμού. Σε όλες τις λεγόμενες «ωραίες ψυχές» υπάρχει κάτι στραβό από φυσιολογική άποψη.»

«Ο όρος «ελεύθερο πνεύμα» δεν πρέπει να εννοηθεί αλλιώς: σημαίνει ένα πνεύμα που έχει γίνει ελεύθερο, που έχει γίνει πάλι ο κύριος του εαυτού του.»

«Το να μετατρέψω κάθε «ήταν» σε «έτσι το’ θελα εγώ» - μόνο αυτό θα μπορούσα να ονομάσω λύτρωση.»



(πηγές: Δ. Καββαθάς, Ε. Μαραγκόζη, Ίδε ο Άνθρωπος)

-.-